کلیات و ادوار تاریخی
1- نخستین دوره تاریخی حقوق جزا دوره انتقام جویی یا جنگ های خصوصی نام دارد. از ویژگی های حقوق جزا در این دوره می توان به عدم وجود دولت و ساختار اجتماعی خاص این دوره که دارای ویژگی های پدرسالاری ، قدرت جمعی ، همبستگی شدید و مسئولیت مشترک قبیله ای بود نام برد. در این دوره دادگستری صورت خانوادگی (میان کلانها) وجود داشت که با ملاک های زیر شناخته می شد:
- عدم مسئولیت فردی بزهکار
- انتقام جویی جمعی
- بی عدالتی در مجازات
- عدم تناسب جرم و مجازات
- رفتار مجرمانه در این دوره بیشتر تجاوز به حریم خدایان ، جادوگری و توهین به مقدسات الهی را در بر می گرفت.
2- پس از دوره انتقام جویی یا جنگ های خصوصی نوبت به دوره دادگستری خصوصی یا دوران تعدیل نسبی انتقام خصوصی می رسد. در این دوره دولت بهصورت ابتدایی تشکیل یافته و از جهت ساختار اجتماعی ، همراه با ظهور ادیان الهی از قدرت قبیله ای کاسته شد. این دوره همراه با شکل گیری موارد زیر در سطح نظام دادگستری بود:
- ایجاد قانون قصاص
- اصل تسلیم مجرم به دشمن با نظارت قدرت عمومی
- محدودیت انتقام در زمان و مکان
3- آخرین دوره در تاریخ تحولات حقوق جزا ، دوره دادگستری عمومی می باشد. در این دوره قدرت و سازمان یافتگی دولت افزایش پیدا کرد .
دوره دادگستری عمومی ویژگی های زیر را در بر دارد:
- ضرورت مداخله قضائی
- لزوم مراجعه زیان دیده
- تثبیت خونبها یا سازش اجباری
- در نظرگرفتن دو حیثیت عمومی و خصوصی برای جرم
مکاتب کیفری
1- اندیشه های دیرین حقوق کیفری
الف) مکتب عدالت مطلق
فلسفه مجازات مطابق با رویکرد این مکتب مبتنی بر اصول اخلاقی و عدالت الهی است. افلاطون، ژوزف دومستر و امانوئل کانت از اندیشمندان متعلق به این مکتب فکری می باشند.
در مکتب عدالت مطلق دو عامل اخلاق و عدالت بیشتر مورد توجه بوده اند.
ب) مکتب اصالت سودمندی یا فایده اجتماعی
اندیشمندان این مکتب عبارتند از:
- ژآن ژاک رسو ، نویسنده کتاب قرار داد اجتماعی . رسو بر این باور بود که هر انسانی پاک آفریده شده و ناپاکی او ناشی از محیط اجتماعی است و در نتیجه متناسب با مفهوم قرارداد اجتماعی ، مجازاتی باید اعمال شود که متضمن بیشترین فایده اجتماعی باشد.
- ژرمی بنتام نویسنده رساله قانون گذاری در مدنی و کیفری و کتاب نظریه کیفر ها و پاداش ها. بنتام بر این باور بود که انسان ها مطابق با منطق سود مندی یا اصل محاسبه و سنجش و حسابگری رفتار می کنند.
- سزار بکاریا، نویسنده رساله جرایم و مجازات ها و کتاب ارکان اقتصاد عمومی .
نظریه بکاریا مبتنی بر اصولی است که در ذیل به آنها اشاره خواهد شد:
- اصل ضرورت مجازات ها
- اصل حتمیت و قطعیت کیفر
- اصل فایده اجتماعی کیفر
- اصل تفکیک قوا
- اصل تحدید قدرت قضائی
- نفی شکنجه و مجازات های غیر انسانی
- اصل قانونی بودن جرم و مجازات ها
- مخالفت با اعدام مگر در جرایم سیاسی
- پذیرش حق عفو
- کارآیی حبس با اصلاح وضع زندان ها
ج) مکتب نئوکلاسیک ، آموزه ای التقاطی از عقاید مکتب عدالت مطلق و مکتب اصالت سودمندی است که مسئولیت اخلاقی بزهکار را در کنار ضرورت فایده اجتماعی کیفر با یکدیگر تلفیق می کند.
اندیشمندان این مکتب عبارت اند از:
- : نه بیش از آنچه عدالت اقتضاء می کند و نه بیش از آن چه که برای جامعه سودمند است باید کیفر اجرا شود. این اندیشمند ، دو اصل سودمندی و عدالت را در اعمال کیفر با همدیگر تلفیق نموده است.
- ، صاحب کتاب مجازات اعدام در جرایم سیاسی، گیزو برای کیفر دونوع کارآیی مادی و اخلاقی را در نظر می گیرد. و با توجه به مفهوم تبهکاری اخلاقی و همچنین مقابله با زیان اجتماعی ناشی از بزهکاری وظیفه نظام دادگستری را تقویت کارآیی کیفر می داند.
- ، نویسنده کتاب رساله ای در حقوق جزا . به اعتقاد رسی کیفر باید متضمن عدالت اجتماعی و عدالت اخلاقی باشد.
2- اندیشه ی معاصر حقوق کیفری
د) مکتب دفاع اجتماعی
منشا پیدایش این اندیشه کیفری به اواخر قرن نوزده میلادی باز میگردد. این اندیشه مبتنی بر علیت گرایی علمی و اثباتی گری در پدیده های اجتماعی می باشد. اندیشمندان اصلی این مکتب کیفری عبارتند از:
- سزار لمبروزو، استاد پزشکی قانونی و نویسنده کتاب انسان جنایتکار . لمبروزو تحت تاثیر داروین علت تحقق جرم را جبرگرایی زیستی و بزهکار را فردی فاقد مسئولیت اخلاقی می دانست. این پزشک تئوری جانی مادر زاد را ارئه کرد و اقدامات تامینی و تربیتی را جایگزینی برای مجازات ها می دانست. در نتیجه اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها را نفی کرد. بنابر نظر وی ، بزهکاری نوعی بیماری است و باید آن را درمان کرد.
- انریکو فری، نویسنده کتاب جامعه شناسی جنایی (افق های نوین در حقوق و آیین دادرسی کیفری) این دانشمند بزهکاری را با علل زیستی و محیطی تبیین می کرد و برای کیفر سه فایده زیر را در نظر می گرفت:
- پیش گیری عمومی از بزهکاری با ارعاب بزهکاران بالقوه
- پیش گیری اختصاصی از بزهکاری برای جلوگیری از تکرار جرم بزهکاران بالفعل
- پیش گیری غیر مستقیم از بزهکاری با تشدید تنفر عمومی از جرم
- رافائل گاروفالو ، نگارنده کتاب جرم شناسی و ارائه کننده قانون سازگاری اجتماعی و بزهکاران. مفهوم حالت خطرناک برای نخستین بار در میان آرا و نظرات این اندیشمند به جامعه علمی عرضه شد. این اندیشمند، فساد یا تباهی مستمر و عدم قابلیت انطباق اجتماعی را دو نشانه حالت خطرناک می داند.
- پیش بینی حالت خطرناک در قانون اقدامات تامینی و تربیتی مصوب 1339 در نظام حقوقی ایران برگرفته از نظر لمبروزو، فری و گاروفالو می باشد.