تعریف و تقسیمات حقوق جزا
تعریف حقوق جزا: مجموعه قواعدی که برعکس العمل دولت ها در مقابل اعمال ضد اجتماعی حاکم می باشد تا از طریق تهدید به مجازات و یا اجرای آن و یا به کار گرفتن اقدامات تأمینی یا تربیتی، اعمال مزبور را پیشگیری و عدالت نسبی و نظم و امنیت برقرار گردد. (ایرج گلدوزیان)
تقسیم حقوق جزا:
الف) حقوق جزای بین المللی: مجموعه قواعد حقوق داخلی مربوط به کیفر جرائم با بعد بین المللی است.
ب) حقوق جزای داخلی:
1) حقوق جزای عمومی: به مسائل عام حقوق جزا از جمله تعریف، تعیین جرم، شرایط و مختصات مجازات و اقدامات تأمینی، مسئولیت جزایی، علل موجهه و تشدید کننده مجازات یا کیفیت مخففه می پردازد.
2) حقوق جزای اختصاصی: به جرائم خاص می پردازد که طبقه بندی، تنظیم و تفکیک عناصر هر یک از جرائم را به طور جداگانه برعهده می گیرد و مجازات و کیفیات آن را در هر مورد بیان می کند.
3) آیین دادرسی کیفری: مجموعه مقررات و قواعدی است که برای کشف جرم، تعقیب متهم، تحقیقات مقدماتی، میانجی گری، صلح میان طرفین، نحوه ی رسیدگی، صدور رأی، طرق اعتراض به آراء، اجرای آراء، تعیین وظایف و اختیارات مقامات قضایی و ضابطان دادگستری و رعایت حقوق متهم، بزه دیده و جامعه وضع می شود. (ماده 1 قانون آیین دادرسی کیفری)
ویژگی های حقوق جزا:
1-وجود ضمانت اجرا به صورت مجازات (شدید) یا اقدامات تأمینی (خفیف)
2- الزامی بودن (آمره بودن), توافق برخلاف آن امکان ندارد.
3- کلی و عام بودن قوانین (تساوی تمام افراد در مقابل قانون)
4- سرزمینی بودن (اجرای قوانین کیفری در تمام نقاط تحت حاکمیت دولت)
5- شخصی بودن (اجرای قوانین کیفری در مورد تمام اتباع ایرانی)
منابع حقوق جزا
الف) منابع الزامی (اصلی، صوری، استنادی و مدون) که به صورت مستقیم حقوق جزا را تغذیه می کنند عبارتند از:
قانون (قانون اساسی و عادی)
مصوبات کمیسیون های تخصصی مجلس
معاهدات بین المللی(ماده 9 قانون مدنی)
آراء وحدت رویه (رویه ی قضایی به معنی خاص)
مصوبات قوه ی مجریه (آیین نامه های اجرایی)
منابع فقهی (به نظر برخی حقوق دانان از جمله دکتر نوربها)
ب) منابع ارشادی (استنباطی، مکمل، عرفی، فرعی، تکمیلی) که به شکل غیر مستقیم حقوق جزا را تغذیه می کند، عبارتند از:
رویه ی قضایی در مفهوم عام (شامل آراء اصراری و آراء دادگاه ها )
نظریات دانشمندان حقوق (دکترین)
عرف و عادت
نکته: عهدنامه ها، مقاوله نامه ها، قراردادها و موافقت نامه های بین المللی در صورتی که به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد در حکم قانون می باشد و جزء منابع اصلی حقوق جزا محسوب می شود. (اصل 77 قانون اساسی – ماده 9 قانون مدنی )
نکته: مقصود از منابع فقهی معتبر، امهات کتب فقهی شیعه است و منظور از فتاوی معتبر، نظرات علمای صاحب اجتهادی است که مطابق شرایط زمان و مکان واجد اعتبار باشند.
نکته: در مواردی که مجلس ضروری بداند اختیار وضع بعضی از قوانین را به کمیسون های خود تفویض می نماید و تا مدتی که مجلس تعیین می نماید این مصوبات به صورت آزمایشی اجرا می شوند. این مصوبات جزء منابع الزامی محسوب می گردند. (اصل 85 قانون اساسی)
نکته: مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام در محدوده ی وظایف و اختیارات ایشان به عنوان قانون تلقی می شود و از منابع الزامی حقوق جزا محسوب می شود. (اصل112 قانون اساسی)
برخی مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام عبارتند از:
قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری مصوب 1367
قانون مبارزه با مواد مخدر سال 1367 اصلاحی 1376 و اصلاحی 1389
قانون تعزیرات حکومتی سال 1367
قانون جرایم و مجازات های مربوط به تخلف در اسناد سجلی
تعریف جرم: هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می شود. (ماده 2 قانون مجازات اسلامی)
جرم:
الف) انتظامی: تخلف از مقررات خاص مربوط به یک جمعیت یا شغل معین (تخلفات صنفی)
ب) مدنی: هر نوع رفتار ناشی از تقصیر که موجب ورود خسارت شود. (حتی اگر قانون در مورد آن ساکت باشد)
ج) جزایی: فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد.